ครึ่งศตวรรษ มหากาพย์ลำห้วยคลิตี้ : การฟื้นฟูลำห้วยคลิตี้จากการปนเปื้อนสารตะกั่ว คืบหน้าไปถึงไหน ?

กระบวนการฟื้นฟูที่เริ่มต้นขึ้นแล้วที่หมู่บ้านคลิตี้ล่าง อ.ทองผาภูมิ จ.กาญจนบุรี หลังต้องใช้ชีวิตอย่างยากลำบาก เพราะการปนเปื้อนของสารตะกั่วในสิ่งแวดล้อม แต่ดูเหมือนว่าเกือบ 3 ปีนับตั้งแต่เริ่มต้นกระบวนการฟื้นฟู จะยังมีอุปสรรค

The Active รวบรวมเหตุการณ์สำคัญที่เกิดขึ้น นับตั้งแต่เอกชนได้รับสัมปทานเหมืองแร่และโรงแต่งแร่คลิตี้

20 ปีกับฝันร้าย หมู่บ้านเปื้อนสารตะกั่ว

ไม่น้อยกว่า 20 ปี ที่เรื่องราวของชุมชนกะเหรี่ยง ‘บ้านคลิตี้ล่าง’ อ.ทองผาภูมิ จ.กาญจนบุรี ถูกสื่อสารให้สังคมรับรู้ ถึงความยากลำบากในการใช้ชีวิต ที่ต้องเผชิญกับปัญหาสารพิษปนเปื้อนสิ่งแวดล้อม

กิจการเหมืองและโรงแต่งแร่ตะกั่วของ ‘บริษัท ตะกั่ว คอนเซนเตรทส์ (ประเทศไทย) จำกัด’ ประกอบกิจการในชุมชนตั้งแต่ปี 2510 แต่เหตุการณ์ที่ทำให้สังคมไทยรู้จักบ้านคลิตี้ล่าง คือ การที่บ่อกักเก็บตะกอนหางแร่ตะกั่วพังทลายจากพายุ และไหลลงสู่ลำห้วยคลิตี้ ทำให้ตะกั่วปนเปื้อนในสิ่งแวดล้อมอย่างรุนแรง เมื่อปี 2541

พวกเขาเริ่มพบความผิดปกติจากน้ำเสียที่อาจปนเปื้อนสารตะกั่ว “ลำห้วยคลิตี้” คือ แหล่งน้ำสำคัญของหมู่บ้าน น้ำในห้วยเน่าเหม็น สัตว์น้ำ สัตว์เลี้ยงตาย หลายคนเริ่มป่วยและเสียชีวิตโดยไม่ทราบสาเหตุ พวกเขาตัดสินใจยื่นหนังสือร้องเรียน ต่อกรมควบคุมมลพิษและหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง

กว่าทศวรรษ เรียกร้องหาความเป็นธรรม

ปี 2542 กรมควบคุมมลพิษ เข้าตรวจสอบน้ำในลำห้วย พบว่าปริมาณตะกั่วสูงเกินมาตรฐาน จึงประกาศงดใช้น้ำและงดกินสัตว์น้ำในลำห้วย

ระหว่างปี 2542 – 2544 หน่วยงานสาธารณสุขเข้าตรวจเลือดชาวบ้าน 177 คน พบว่า 142 คน มีค่าตะกั่วในเลือดสูงกว่ามาตรฐาน

พวกเขาใช้หลักฐานเหล่านี้เรียกร้องหาความเป็นธรรม และขอให้มีกระบวนการฟื้นฟูเยียวยาจากผู้เกี่ยวข้อง จนนำไปสู่การยื่นฟ้อง บริษัท ตะกั่วฯ และกรมควบคุมมลพิษ รวมแล้ว 3 คดี เป็นคดีปกครอง 1 คดี และคดีแพ่งอีก 2 คดี

ความเป็นธรรมจากกระบวนการยุติธรรม

10 ม.ค. 2556 ศาลปกครองสูงสุด พิพากษา ให้กรมควบคุมมลพิษกำหนดแผนฟื้นฟูลำห้วยคลิตี้ จนกว่าจะพบว่า สารตะกั่วในลำห้วยไม่เกินค่ามาตรฐาน และชดใช้ค่าเสียหาย ชาวบ้าน 22 คน คนละ 177,199.55 บาท

ด้านคดีแพ่ง ที่มีการฟ้องร้อง 2 คดี ศาลฎีกาแผนกคดีสิ่งแวดล้อม พิพากษาให้บริษัทจ่ายค่าเสียหายฟื้นฟูลำห้วยคลิตี้ 20,200,000 บาท และชดใช้ค่าเสียหายแก่ชาวบ้าน 151 คน เป็นเงิน 36,050,000 บาท พร้อมสั่งให้ผู้ประกอบกิจการเหมืองฯ จ่ายค่าฟื้นฟูลำห้วยเป็นการส่วนตัวด้วย

เริ่มต้นแผนฟื้นฟูลำห้วยคลิตี้

30 ส.ค. 2560 กรมควบคุมมลพิษ ลงนามสัญญาจ้าง บริษัท เบตเตอร์ เวิลด์ กรีน จำกัด ให้ดำเนินการฟื้นฟูลำห้วยคลิตี้ ด้วยงบประมาณ 454 ล้านบาท กระทั่งปลายปี 2560 บริษัทได้เริ่มกระบวนการฟื้นฟูตามโครงการฯ โดยมีระยะเวลาดำเนินงาน 1,000 วัน ตั้งแต่ วันที่ 16 พ.ย. 2560 – 13 ส.ค. 2563

ชาวบ้านยื่นคำร้องต่อศาลจังหวัดกาญจนบุรี วันที่ 21 ก.พ. 2562 ขอให้ กรมควบคุมมลพิษ เข้ามาดำเนินการฟื้นลำห้วยคลิตี้จากการปนเปื้อนมลพิษ แทนบริษัท ตะกั่วฯ ที่เพิกเฉย โดยให้บริษัท ตะกั่วฯ เสียค่าใช้จ่ายที่กรมควบคุมมลพิษดำเนินการไปทั้งหมด ตามหลักผู้ก่อมลพิษเป็นผู้จ่าย (Polluter pays principle) ซึ่งเป็นการยื่นคำร้องเพื่อให้มีคำสั่งในทางกฎหมาย

11 พ.ย. 2562 กรมควบคุมมลพิษ ตรวจสอบพบกองกากแร่ที่บริษัท ตะกั่วฯ ลักลอบทิ้งไว้ในป่าใกล้เคียงกับพื้นที่ของโครงการฟื้นฟูฯ พบเป็นพื้นที่มีตะกอนแร่ประมาณ 4 ไร่ มีค่าโลหะหนักวัดได้เกินค่ามาตรฐานสูงถึงหลักแสนมิลลิกรัมต่อกิโลกรัม

27 ม.ค. 2563 กรมควบคุมมลพิษ มีหนังสือชี้แจงชาวบ้าน ว่ากองกากแร่ที่พบใหม่ อยู่ระหว่างสำรวจเบื้องต้นเพื่อประเมินความเสี่ยง รวมถึงจัดทำแนวทางและกำหนดขั้นตอนในการดำเนินการ เพื่อขอสนับสนุสงบประมาณเพื่อดำเนินการในระยะต่อไป

‘ตะกอนตะกั่วฟุ้งกระจาย ‘โจทย์ใหม่ หลังฟื้นฟู

เดือนกุมภาพันธ์ 2563 บริษัท เบตเตอร์ เวิลด์ กรีน จำกัด ผู้รับจ้างโครงการฟื้นฟู เริ่มดำเนินการดูดตะกอนตะกั่วจากลำห้วยคลิตี้เพื่อนำไปฝังกลบ

เดือนเมษายน 2563 พบการฟุ้งกระจายของตะกอนตะกั่วในลำห้วยเกินค่ามาตรฐาน หลังการติดตั้งเซ็นเซอร์เฝ้าระวังการฟุ้งกระจายของตะกอนตะกั่วท้องน้ำควบคู่ไปกับการฟื้นฟู ซึ่งเป็นการฟุ้งกระจายจากการดูดตะกอน

14 เม.ย. 2563 ชาวบ้านคลิตี้ล่าง ยื่นคำร้องต่อศาลปกครองกลาง ขอให้ไต่สวนเพื่อตรวจสอบการฟื้นฟูที่มีผลกระทบการฟุ้งของตะกอนตะกั่วเกินค่ามาตรฐาน และมีคำสั่งให้หยุดการฟื้นฟูไว้ชั่วคราว จนกว่าจะมีมาตรการป้องกันผลกระทบต่อชุมชนและสิ่งแวดล้อมที่เหมาะสม ตามหลักการป้องกันไว้ก่อน (Precautionary principle)

บทสรุป

แม้วันนี้ผลของการต่อสู้เรียกร้องความเป็นธรรมของชาวบ้าน จะนำมาสู่กระบวนการฟื้นฟู แต่จะทำให้ลำห้วยคลิตี้กลับฟื้นคืนสู่สภาพเดิมตามธรรมชาติได้หรือไม่ ยังเป็นคำถามสำคัญ

 ดูเพิ่ม
– ข้อสังเกตรูปแบบการฟื้นฟูลำห้วยคลิตี้ I บ่ายโมงตรงประเด็น 9 มิ.ย. 63 : https://www.facebook.com/1PMThaiPBS/videos/3922151991192802/
– ข้อกังวลชาวบ้านต่อแนวทางฟื้นฟูลำห้วยคลิตี้ I บ่ายโมงตรงประเด็น 10 มิ.ย. 63 : https://www.facebook.com/1PMThaiPBS/videos/3922151991192802/
– สถานการณ์และแนวทางการฟื้นฟูการปนเปื้อนตะกั่วในลำห้วยคลิตี้ : http://www.eric.chula.ac.th/ej/v21y2560/no4/ap28_4_2560.pdf
– ลำดับเหตุการณ์กระบวนการฟื้นฟูลำห้วยคลิตี้ปนเปื้อนสารตะกั่ว : https://enlawfoundation.org/newweb/?p=5066