แสงอาทิตย์เป็นของทุกคน แต่พลังงานจากโซลาร์เซลล์เป็นของใคร ?

ทุกเช้าที่แสงแดดส่องถึงบ้าน เราต่างมีสิทธิ์ใช้พลังงานจากดวงอาทิตย์โดยเท่าเทียมกัน แต่ทำไมการจะเปลี่ยนแสงแดดเป็นไฟฟ้าผ่านโซลาร์เซลล์ กลับมีเพียงคนบางกลุ่มที่เข้าถึงได้ ?

ลองนึกภาพของครอบครัวสองหลังในละแวกใกล้กัน รับแสงแดดเท่ากัน แต่มีเพียงหนึ่งบ้านที่สามารถติดตั้งโซลาร์เซลล์เพื่อจ่ายไฟใช้เองได้ ขณะที่อีกบ้านยังต้องพึ่งพาการใช้ไฟฟ้าระบบปกติที่มีค่าใช้จ่ายสูงกว่า

จากข้อมูลครัวเรือนไทยทั้งหมด 21.87 ล้านครัวเรือน มีเพียง 10.8% หรือประมาณ 2.36 ล้านครัวเรือนเท่านั้นที่มีศักยภาพในการติดตั้งโซลาร์เซลล์โดยไม่ต้องทำสัญญาขายไฟกับภาครัฐ สะท้อนให้เห็นข้อจำกัดในการเข้าถึงพลังงานทางเลือกของครัวเรือนส่วนใหญ่อย่างเห็นได้ชัด

หลายคนอาจเคยดูรีวิวการติดตั้งโซลาร์เซลล์แล้วรู้สึกคล้ายกับผู้เขียนว่า “บ้านเรายังไม่พร้อม”

แต่อะไรคือสาเหตุที่ทำให้เทคโนโลยีโซลาร์เซลล์ยังเข้าถึงได้ยากสำหรับคนส่วนใหญ่ ?

ทำอย่างไรให้ทุกบ้านมีโอกาสใช้ประโยชน์จากพลังงานแสงอาทิตย์ได้อย่างเท่าเทียม ?

มาร่วมหาคำตอบและทางออกไปด้วยกัน

อยากลดภาระค่าไฟ แต่ไม่ใช่ทุกคนที่ติดตั้งโซลาร์เซลล์ได้

หลังจากเศรษฐกิจไทยฟื้นตัว ภาครัฐได้ทยอยปรับลดมาตรการช่วยเหลือค่าครองชีพลง ในขณะเดียวกันค่าไฟฟ้ากลับมีแนวโน้มสูงขึ้นทุกปีจากต้นทุนพลังงานที่เพิ่มขึ้น สาเหตุมาจากราคาก๊าซธรรมชาติที่ใช้ผลิตไฟฟ้าปรับตัวสูงขึ้นจากสถานการณ์ความขัดแย้งรัสเซีย-ยูเครน ค่าเงินบาทที่อ่อนค่า และพฤติกรรมการทำงานที่บ้านหลังโควิด-19 ที่ทำให้การใช้ไฟฟ้าเพิ่มสูงขึ้น

หากปราศจากการตรึงราคาของภาครัฐ ค่าไฟอาจสูงถึงหน่วยละ 5 บาท ปัจจุบันค่าไฟเฉลี่ยของครัวเรือนในเขตกรุงเทพฯ และปริมณฑล (นนทบุรี ปทุมธานี และสมุทรปราการ) อยู่ที่ประมาณ 1,347 บาท แต่บางครอบครัวที่ผู้เขียนรู้จักกลับมีค่าไฟสูงถึง 5,000 บาทในช่วงหน้าร้อน เมื่อต้องโหมเปิดเครื่องปรับอากาศอยู่ตลอดเพื่อรับมือกับสภาพอากาศที่ร้อนระอุ

การติดตั้งโซลาร์เซลล์บนหลังคาจึงเป็นทางออกที่น่าสนใจ เนื่องจากสามารถลดค่าไฟฟ้าได้ถึง 30-70% แม้จะใช้เวลาคืนทุนประมาณ 3-5 ปีขึ้นไป (ตามปริมาณการใช้ไฟและกำลังการผลิต) แต่หลังจากนั้นก็สามารถใช้ไฟฟ้าราคาประหยัดได้ต่อเนื่องตลอดอายุรับประกันแผงโซลาร์เซลล์ 25 ปี (ทั้งนี้ยังไม่รวมค่าดูแลรักษา ค่าตรวจระบบ และค่าล้างแผงโซลาร์เซลล์)

ด้วยค่าใช้จ่ายในการติดตั้งที่สูงถึงหลักแสนบาท ทำให้เป็นอุปสรรคสำคัญของครัวเรือนที่มีรายได้น้อยถึงปานกลาง ถึงแม้ว่าในช่วง 10 ปีที่ผ่านมา ต้นทุนของเทคโนโลยีดังกล่าวจะปรับลดลงมากก็ตาม

นอกจากนี้ต้นทุนการผลิตไฟฟ้าจากพลังงานแสงอาทิตย์นั้นมีราคาถูกกว่าเชื้อเพลิงฟอสซิล (ถ่านหิน น้ำมัน และก๊าซธรรมชาติ) ทั้งราคาก็มีความผันผวนน้อยกว่า เพราะสามารถกำหนดต้นทุนได้แน่นอน ซึ่งต่างจากเชื้อเพลิงฟอสซิลที่ราคาขึ้นอยู่กับปัจจัยภายนอกต่าง ๆ ดังที่กล่าวมา

หากภาครัฐลดการพึ่งพาการผลิตไฟฟ้าจากเชื้อเพลิงฟอสซิลและส่งเสริมการใช้พลังงานไฟฟ้าจากแสงอาทิตย์ จะช่วยให้ประชาชนเข้าถึงไฟฟ้าราคาถูกได้มากขึ้น อย่างไรก็ตาม นโยบายในปัจจุบันยังไม่เอื้ออำนวยเท่าที่ควร

นโยบายที่เป็นอุปสรรคต่อการเข้าถึงโซลาร์เซลล์

นอกจากข้อจำกัดด้านเงินทุนของครัวเรือนที่มีรายได้น้อยถึงปานกลางแล้ว นโยบายภาครัฐก็เป็นอุปสรรคสำคัญต่อการเข้าถึงพลังงานแสงอาทิตย์ โดยเฉพาะกระบวนการขออนุญาตติดตั้งโซลาร์เซลล์ที่มีขั้นตอนซับซ้อน การเตรียมเอกสารต่าง ๆ และมีค่าใช้จ่ายแฝง อีกทั้งวิธีคิดค่าไฟระบบ Net Billing ก็ยังไม่จูงใจมากพอให้ประชาชนสนใจติดตั้ง

1. กระบวนการขออนุญาตติดตั้งที่ซับซ้อน ใช้เวลานาน และมีค่าใช้จ่ายแฝง

การเตรียมเอกสารและการติดต่อผ่านหน่วยงานหลายระดับ ทำให้หลายคนล้มเลิกความตั้งใจตั้งแต่แรก หรือจำเป็นต้องจ้างบริษัทเอกชนให้ช่วยดำเนินการ ทำให้เสียค่าใช้จ่ายเพิ่มเพื่อแลกกับความสะดวก

2. การคิดค่าไฟแบบ Net Billing ยังไม่คุ้มค่าพอ

ระบบโซลาร์เซลล์ที่นิยมใช้กับบ้านเรือนคือแบบที่ไม่มีแบตเตอรี่ (ระบบ On grid) โดยกลางวันจะใช้ไฟจากแผงโซลาร์ ส่วนกลางคืนใช้ไฟจากการไฟฟ้า ถ้าช่วงไหนผลิตไฟได้เกินที่ใช้ก็ขายคืนให้การไฟฟ้าได้

ปัจจุบันการไฟฟ้าใช้ระบบ Net Billing ในการคิดค่าไฟ กล่าวคือ เมื่อซื้อไฟมาใช้ต้องจ่าย 4.18 บาทต่อหน่วย แต่เวลาขายไฟอยู่ที่ 2.2 บาทต่อหน่วย จะเห็นว่าราคาซื้อ-ขายต่างกันเกือบครึ่ง

ซึ่งความต่างของราคานี้ทำให้เกิดความลังเลในการติดตั้ง เพราะถ้าผลิตไฟตอนกลางวันแล้วไม่ได้ใช้ ต้องผลิตให้ได้มากถึง 2 เท่า ถึงจะคุ้มกับค่าติดตั้งและค่าไฟที่ต้องจ่ายในตอนกลางคืน

หากเปลี่ยนมาใช้ระบบ Net Metering ที่คิดราคาเท่ากันทั้งซื้อและขาย เช่น ผลิตได้ 10 หน่วยตอนกลางวัน แล้วใช้ไฟ 10 หน่วยตอนกลางคืน ค่าไฟก็เป็นศูนย์ ต่างจากระบบ Net Billing ที่ยังต้องจ่ายส่วนต่างประมาณวันละ 20-30 บาท ระบบ Net Metering จึงทำให้การลงทุนติดตั้งโซลาร์เซลล์คุ้มค่ากว่าสำหรับบ้านทั่วไป

การที่การไฟฟ้าเลือกใช้ระบบ Net Billing มีสาเหตุหลัก ดังนี้:

เพื่อรักษาความมั่นคงทางการเงินขององค์กร เนื่องจากการไฟฟ้าต้องลงทุนในโครงสร้างพื้นฐานและการบำรุงรักษาระบบสายส่ง
เพื่อให้สะท้อนต้นทุนที่แท้จริง เพราะการไฟฟ้าต้องจัดเตรียมระบบสำรองไฟฟ้าสำหรับช่วงที่โซลาร์เซลล์ไม่สามารถผลิตไฟฟ้าได้ เช่น ตอนกลางคืนหรือวันที่มีเมฆมาก
เพื่อความเป็นธรรมต่อผู้ใช้ไฟฟ้าทุกราย รวมถึงผู้ที่ไม่ได้ติดตั้งโซลาร์เซลล์ ซึ่งยังต้องร่วมรับภาระต้นทุนระบบโครงข่ายไฟฟ้า

ซึ่งในระยะยาวแล้ว การติดตั้งโซลาร์เซลล์ช่วยลดค่าไฟโดยรวมของประเทศได้ เนื่องจากช่วยลดการพึ่งพาก๊าซธรรมชาติ และลดการลงทุนในการพัฒนาโครงข่ายระบบไฟฟ้าเพิ่มเติม โดยการไฟฟ้าสามารถปรับเปลี่ยนมาวางแผนการทำงานในช่วงที่ไม่มีการผลิตไฟจากโซลาร์เซลล์แทน

นอกจากนี้ยังดีต่อสิ่งแวดล้อม เพราะช่วยลดการปล่อยคาร์บอนไดออกไซด์ในการผลิตไฟฟ้า 1 หน่วยซึ่งปกติสูงถึง 440 กรัม การที่คาร์บอนฟุตพรินต์ลดลงยังช่วยส่งเสริมเศรษฐกิจ ที่ให้ความสำคัญกับแหล่งพลังงานสะอาดมากขึ้นด้วย

สร้างความเข้าถึงผ่านความเข้าใจ และแก้ปัญหาอย่างตรงจุด

จากอุปสรรคดังกล่าว จะเห็นว่าภาครัฐมีบทบาทสำคัญในการสนับสนุนให้ประชาชนเข้าถึงพลังงานแสงอาทิตย์ได้มากขึ้น ทั้งการสนับสนุนด้านการเงินและค่าติดตั้ง การพัฒนาเทคโนโลยีเพื่อลดต้นทุนการผลิต การปรับขั้นตอนการทำงานให้เรียบง่ายขึ้น และการผลักดันนโยบายที่ส่งเสริมการใช้พลังงานแสงอาทิตย์ ขณะเดียวกันภาคประชาชนก็ควรศึกษาและทำความเข้าใจเพื่อนำไปปรับใช้ให้เหมาะสมกับตนเองควบคู่ไปด้วย

การสนับสนุนให้ประชาชนเข้าถึงพลังงานแสงอาทิตย์มีหลายแนวทาง โดยเฉพาะการสนับสนุนด้านการเงิน ได้แก่ การออกสินเชื่อดอกเบี้ยต่ำสำหรับติดตั้งโซลาร์เซลล์ การให้เงินสนับสนุนค่าติดตั้งอย่างโครงการ Zero Energy House ของญี่ปุ่น รวมถึงการพัฒนาเทคโนโลยีการผลิตชิ้นส่วนในประเทศเพื่อลดต้นทุน โดยเฉพาะอินเวอร์เตอร์(Inverter) ซึ่งเป็นอุปกรณ์แปลงกระแสไฟฟ้าที่มีราคาสูง

ในด้านการอำนวยความสะดวก ควรมีการจัดตั้งศูนย์บริการแบบครบวงจร (One-Stop Service) ที่รวมทุกขั้นตอนการขออนุญาตไว้ที่เดียว พร้อมระบบยื่นเอกสารออนไลน์ที่ทันสมัย

สำหรับนโยบายสนับสนุน ควรผลักดันระบบ Net Metering ที่คิดค่าไฟแบบหักลบหน่วยในราคาเดียวกัน เปิดเสรีให้มีการซื้อขายไฟฟ้าระหว่างเอกชน โดยมีตัวอย่างความสำเร็จจากต่างประเทศ เช่น เยอรมนีที่มีการรับซื้อไฟฟ้าจากโซลาร์เซลล์ในราคาที่ดีพร้อมสัญญาระยะยาว และเวียดนามที่อนุญาตให้เอกชนซื้อขายไฟฟ้าระหว่างกันได้ ส่งผลให้ค่าไฟฟ้าลดลงผ่านกลไกตลาด

นอกจากนี้ ควรมีระบบคิดค่าไฟที่เป็นธรรมสำหรับทุกครัวเรือน ไม่ว่าจะติดตั้งโซลาร์เซลล์หรือไม่ก็ตาม เนื่องจากทุกคนมีส่วนร่วมรับผิดชอบต้นทุนค่าไฟฟ้าสำรองจากก๊าซธรรมชาติ ซึ่งเป็นหลักประกันว่าจะมีไฟฟ้าใช้อย่างเพียงพอและมั่นคง

นอกจากการสนับสนุนจากภาครัฐแล้ว ยังมีทางเลือกที่น่าสนใจอย่าง โมเดลระดมทุนสำหรับครัวเรือนและชุมชนที่อยากใช้พลังงานแสงอาทิตย์ แต่ไม่มีเงินลงทุนก้อนใหญ่ อย่างเช่น

ระบบเติมเงินค่าไฟ (Pay-As-You-Go) ซึ่งคล้ายกับการเติมเงินมือถือ โดยจ่ายเท่าไหร่ก็ได้ใช้ไฟเท่านั้น เหมาะสำหรับชุมชนห่างไกลที่ระบบไฟปกติเข้าไม่ถึง
ระบบผ่อนจ่ายตามค่าไฟที่ประหยัดได้ (Pay-As-You-Save) คือ บริษัทติดตั้งให้ฟรี แล้วค่อย ๆ ผ่อนจ่ายจากเงินค่าไฟที่ประหยัดได้ในแต่ละเดือน
ระบบโซลาร์เซลล์สำหรับหมู่บ้านจัดสรร โดยบริษัทอสังหาฯ จะลงทุนติดตั้งให้ลูกบ้านทั้งโครงการ ทำให้ทุกบ้านได้ใช้ไฟฟ้าจากแสงอาทิตย์โดยไม่ต้องจ่ายค่าติดตั้ง
ระบบระดมทุนจากประชาชนเพื่อให้บริษัทเอกชนติดตั้งโซลาร์เซลล์ให้บ้านที่สนใจแบบไม่มีค่าใช้จ่าย โดยบริษัทจะมีรายได้จากการขายไฟฟ้าที่ผลิตให้การไฟฟ้าหรือธุรกิจที่ต้องการใช้พลังงานทางเลือก ซึ่งเมื่อครบเวลา 10 ปี เจ้าของบ้านจะได้เป็นเจ้าของระบบโซลาร์เซลล์นั้นเลย

นอกจากนี้ ภาครัฐยังสามารถสนับสนุนการใช้พลังงานแสงอาทิตย์ผ่านโมเดลต่าง ๆ เช่น การผ่อนจ่ายค่าติดตั้งผ่านบิลค่าไฟ ซึ่งใช้หลักการเดียวกับการผ่อนสินค้าทั่วไป โดยทยอยจ่ายค่าติดตั้งผ่านค่าไฟฟ้ารายเดือน แทนการจ่ายเงินก้อนใหญ่ครั้งเดียว หรือการติดตั้งบนหลังคาอาคารรัฐ เช่น โรงเรียน โรงพยาบาล ที่ใช้ไฟฟ้าสูงในช่วงกลางวัน โดยให้เอกชนเป็นผู้ติดตั้งและขายไฟในราคาเท่ากับค่าไฟปกติ ซึ่งช่วยประหยัดงบประมาณของรัฐและส่งเสริมการใช้พลังงานสะอาด

พลังงานแสงอาทิตย์ที่ทุกคนมีส่วนร่วม

การเปลี่ยนผ่านสู่พลังงานทางเลือกจากแสงอาทิตย์ไม่ควรเป็นเพียงโอกาสของคนกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง แต่ควรเป็นทางเลือกที่ทุกคนเข้าถึงได้ แม้วันนี้การติดตั้งโซลาร์เซลล์อาจยังมีข้อจำกัด แต่เราทุกคนสามารถมีส่วนร่วมได้หลายรูปแบบ:

ศึกษาข้อมูลและติดตามข่าวสารเพื่อทำความเข้าใจเเรื่องพลังงานแสงอาทิตย์อย่างต่อเนื่อง
สนับสนุนนโยบายที่ช่วยให้เข้าถึงพลังงานแสงอาทิตย์ได้ง่ายขึ้น
เข้าร่วมโครงการในชุมชน หรือการระดมทุนเพื่อติดตั้งโซลาร์เซลล์

ยกตัวอย่างเช่น ชุมชนเกาะจิก จังหวัดจันทบุรี ที่ชาวบ้านรวมกลุ่มกันติดตั้งระบบโซลาร์เซลล์ เพื่อทดแทนการใช้เครื่องปั่นไฟดีเซล ทำให้ชุมชนสามารถพึ่งพาตนเองด้านพลังงานได้อย่างยั่งยืน ทั้งยังเป็นต้นแบบการจัดการพลังงานที่ช่วยลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจกแก่พื้นที่อื่น

เมื่อทุกภาคส่วนร่วมมือกัน—ทั้งภาครัฐที่ปรับนโยบายให้เอื้อต่อการเข้าถึง ภาคเอกชนที่พัฒนาโมเดลธุรกิจและนวัตกรรมเพื่อตอบโจทย์ผู้บริโภคทุกกลุ่ม และภาคประชาชนที่เปิดใจเรียนรู้—เราก็จะสร้างระบบพลังงานที่ยั่งยืนและเป็นธรรมสำหรับทุกคนได้ในที่สุด

ดังคำกล่าวของแอสตริด ลินด์เกรน นักเขียนชาวสวีเดน ที่ว่า “ทุกสิ่งที่ยิ่งใหญ่ที่เคยเกิดขึ้นในโลกนี้ ล้วนเคยเกิดขึ้นก่อนในจินตนาการของใครบางคน” แม้วันนี้การที่ทุกบ้านจะมีโซลาร์เซลล์อาจดูเป็นเพียงความฝัน แต่ด้วยพลังแห่งความร่วมมือ วันที่เราทุกคนจะได้ใช้พลังงานแสงอาทิตย์อย่างเท่าเทียมย่อมมาถึง

หมายเหตุ:

"แสงอาทิตย์เป็นของทุกคน แต่พลังงานจากโซลาร์เซลล์เป็นของใคร ?" เป็นผลงานจากผู้เข้าร่วมโครงการ Content Creator Workshop : Synergy for Clean Energy โดยความร่วมมือระหว่างศูนย์สื่อสารวาระทางสังคมและนโยบายสาธารณะ (The Active) องค์การกระจายเสียงและแพร่ภาพสาธารณะแห่งประเทศไทย (Thai PBS), สถาบันวิจัยพลังงาน จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย (ทีดีอาร์ไอ) และหน่วยงานพันธมิตร ภายใต้การดำเนินงานโครงการพลังงานสะอาด เข้าถึงได้และมั่นคง สำหรับภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (Clean, Affordable, and Secure Energy for Southeast Asia: CASE)

ทีมงาน
นักเขียน: สุดารัตน์ บำรุงศักดิ์ศิลป์
นักออกแบบภาพ: อาทิตยา เพิ่มผล
นักวิชาการ: ศุภินทรา แสงอรุณ ตำแหน่งวิศวกรชำนาญการ กระทรวงพลังงาน

แสงอาทิตย์เป็นของทุกคน แต่พลังงานจากโซลาร์เซลล์เป็นของใคร ?

อยากลดภาระค่าไฟ แต่ไม่ใช่ทุกคนที่ติดตั้งโซลาร์เซลล์ได้

นโยบายที่เป็นอุปสรรคต่อการเข้าถึงโซลาร์เซลล์

สร้างความเข้าถึงผ่านความเข้าใจ และแก้ปัญหาอย่างตรงจุด

พลังงานแสงอาทิตย์ที่ทุกคนมีส่วนร่วม

อ้างอิง

Author

The Active