ไม่รอด! แม่น้ำสาย-น้ำโขง เจอพิษสารหนูปนเปื้อน ทีมวิจัยเตือนภัยระดับภูมิภาค

ทีมวิจัย ม.แม่ฟ้าหลวง เก็บตัวอย่างน้ำ 9 จุด พบสารหนูเกินมาตรฐานทุกจุด โดยเฉพาะบริเวณ ‘สามเหลี่ยมทองคำ’ สูงถึง 19 เท่า ชี้ปัญหา ‘น้ำท่วม-โคลน-สารหนู’ เชื่อมโยงกัน เสนอท้องถิ่นมีชุดตรวจน้ำเป็นของตัวเองเพื่อเฝ้าระวัง พร้อมเร่งแก้ปัญหาเหมืองแร่ต้นน้ำในรัฐฉาน เมียนมา 

ทีมวิจัย ม.แม่ฟ้าหลวง เก็บตัวอย่างน้ำ 9 จุด พบสารหนูเกินมาตรฐานทุกจุด โดยเฉพาะบริเวณสามเหลี่ยมทองคำ สูงถึง 19 เท่า ชี้ปัญหา ‘น้ำท่วม-โคลน-สารหนู’ เชื่อมโยงกัน เสนอท้องถิ่นมีชุดตรวจน้ำเป็นของตัวเองเพื่อเฝ้าระวัง พร้อมเร่งแก้ปัญหาเหมืองแร่ต้นน้ำในรัฐฉาน เมียนมา 

The Active ลงพื้นที่เก็บตัวอย่างน้ำในแม่น้ำสาย แม่น้ำรวก ยาวไปจนถึงแม่น้ำโขง พร้อมกับ สืบสกุล กิจนุกร จากสำนักวิชานวัตกรรมสังคม มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง เพื่อวิเคราะห์การปนเปื้อนของสารหนูในลำน้ำต่าง ๆ

จุดแรกเริ่มที่แม่น้ำสาย ไหลเข้าประเทศไทย คือ บริเวณหัวฝาย อ.แม่สาย จ.เชียงราย จากนั้นไปที่ สะพานมิตรภาพไทย-เมียนมา แห่งที่ 1 ที่ อ.แม่สาย ต่อไปที่แม่น้ำรวก บ้านสบรวก มาจนถึง บริเวณสามเหลี่ยมทองคำ และแม่น้ำโขง อ.เชียงแสน เป็นจุดท้าย

“เราต้องการรู้ว่าในแม่น้ำสายและแม่น้ำโขงมีสารหนูปนเปื้อนหรือไม่ เพราะที่ผ่านมามีเพียงการประปาส่วนภูมิภาคอำเภอแม่สายที่เคยเก็บน้ำไปตรวจตั้งแต่เดือนกุมภาพันธ์ หลังจากนั้นยังไม่เคยมีหน่วยงานใดตรวจสอบซ้ำโดยตรงในลำน้ำสายและแม่น้ำโขงเลย”

สืบสกุล กิจนุกร

สืบสกุล ระบุว่า ก่อนหน้านี้หน่วยงานรัฐให้ความสนใจกับแม่น้ำกกมากกว่า เนื่องจากมีรายงานสารหนูจากการตรวจน้ำแล้วหลายครั้ง แต่แม่น้ำสาย กลับแทบไม่มีข้อมูลการตรวจสอบ แม้แม่น้ำทั้ง 2 สายมีลักษณะทางต้นน้ำใกล้เคียงกัน

“แม่น้ำกกกับแม่น้ำสายมีต้นน้ำจากรัฐฉาน ประเทศเมียนมา เหมือนกัน แม่น้ำกกไหลเข้าที่อำเภอแม่อาย จังหวัดเชียงใหม่ แล้วไหลเข้าสู่จังหวัดเชียงราย ไปยังเชียงแสน และไหลลงแม่น้ำโขง ส่วนแม่น้ำสายก็เริ่มจากรัฐฉาน ไหลเข้าประเทศไทยที่อำเภอแม่สาย ผ่านบ้านสบรวก แล้วลงแม่น้ำโขงเช่นกัน”

สืบสกุล กิจนุกร

สิ่งที่แม่น้ำทั้ง 2 สายนี้มีเหมือนกันอีกคือ มีพื้นที่ทำเหมืองแร่ในต้นน้ำ ทั้งเหมืองแร่โลหะหนักและแร่อื่น ๆ ซึ่งเป็นที่มาของความกังวลเรื่องสารปนเปื้อน โดยเฉพาะสารหนู ซึ่งการตรวจน้ำที่เกิดขึ้นนี้ ภายใต้โครงการจัดตั้งสถาบันวิจัยและพยากรณ์ภัยพิบัติธรรมชาติ ภาคเหนือตอนบน ของมหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง โดยมูลนิธิ 100 ปี สมเด็จพระศรีนครินทร์ 

พบ ‘สารหนู’ เกินมาตรฐานทุกจุด – น้ำโขง ‘สามเหลี่ยมทองคำ’ สูง 19 เท่า!

ผศ.สุรพล วรภัทราทร และ ผศ.ปิยาภรณ์ เชื่อมชัยตระกูล ทีมวิจัย จากมหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง ที่ช่วยกันทำการทดสอบเบื้องต้น ผลปรากฏว่า พบสารหนูเกินค่ามาตรฐานในทุกจุดที่เก็บตัวอย่าง ตลอดตั้งแต่จุดที่แม่น้ำสายเข้าประเทศ ไปจนถึงแม่น้ำโขงในเขตอำเภอเชียงแสน และ พบเกินค่ามาตรฐานสูงสุด 19 เท่า ที่บริเวณสามเหลี่ยมทองคำ ขณะที่ค่ามาตรฐานต้องน้อยกว่า 0.01 mg/L ทั้งนี้ ผลดังกล่าวเป็นเพียงผลการตรวจเบื้องต้นทางทีมวิจัยจะนำตัวอย่างน้ำส่งตรวจใน Lab มาตรฐานต่อไป 

สำหรับผลตรวจที่พบ ผลปรากฎว่า

จุดที่ 1 น้ำสาย บ้านถ้ำผาจม-หัวฝาย อ.แม่สาย

=> พบสารหนูปริมาณ 0.14* mg/L

จุดที่ 2 ลำเหมือง บ้านถ้ำผาจม-หัวฝาย อ.แม่สาย

=> ไม่พบสารหนูเกินค่ามาตรฐาน

จุดที่ 3 น้ำสาย สะพานมิตรภาพที่ 1 อ.แม่สาย 

=> พบสารหนูปริมาณ 0.14* mg/L

จุดที่ 4 คลองชลประทาน  บ้านเหมืองแดง อ.แม่สาย

=> พบสารหนูปริมาณ 0.18* mg/L

จุดที่ 5 น้ำรวก บ้านเวียงหอม ต.เกาะช้าง อ.แม่สาย

=> พบสารหนูปริมาณ 0.12* mg/L

จุดที่ 6  น้ำสาย สะพานมิตรภาพ 2 อ.แม่สาย

=> พบสารหนูปริมาณ 0.12* mg/L

จุดที่ 7 น้ำรวก บ้านสบรวก อ.เชียงแสน

=> พบสารหนูปริมาณ 0.12* mg/L

จุดที่ 8 น้ำรวกไหลลงแม่น้ำโขง สามเหลี่ยมทองคำ อ.เชียงแสน

=> พบสารหนูปริมาณ 0.19* mg/L

จุดที่ 9 แม่น้ำโขง เทศบาลเวียงเชียงแสน อ.เชียงแสน

=> พบสารหนูปริมาณ 0.14* mg/L

กังวล ‘สารหนู’ ในน้ำ อาจเข้าสู่ห่วงโซ่อาหาร

จากการผลการตรวจสอบทำให้ สืบสกุล กังวลว่าสารหนูที่พบจะส่งผลต่อสุขภาพประชาชน โดยเฉพาะถ้ามีการสัมผัสน้ำโดยตรง หรือถ้าเข้าสู่ห่วงโซ่อาหาร เช่น สะสมในปลา พืชผักที่ใช้น้ำชลประทานจากลำน้ำเหล่านี้ แล้วประชาชนนำไปบริโภค ก็จะกลายเป็นการสะสมในร่างกาย หากใช้น้ำปนเปื้อนในการทำเกษตร สารหนูอาจสะสมในพืชผลทางการเกษตร ซึ่งเป็นอีกเส้นทางหนึ่งที่อาจส่งผลกระทบต่อสุขภาพในระยะยาว

“ถ้าเหมืองในต้นน้ำไม่ถูกปิด การปนเปื้อนก็จะยังคงเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง เพราะสารหนูจะตกตะกอนในดิน สัตว์น้ำไปกินก็สะสมในร่างกาย ต่อให้วันนี้ไม่ป่วย แต่ในอีก 10 หรือ 20 ปีข้างหน้า ก็อาจเกิดผลกระทบต่อสุขภาพได้”

สืบสกุล กิจนุกร

ข้อเสนอเชิงระบบ ตั้งศูนย์ตรวจน้ำถาวรในเชียงราย

สืบสกุล บอกด้วยว่า ระบบการตรวจสอบคุณภาพน้ำในจังหวัดเชียงรายยังไม่เพียงพอ ตอนนี้หากต้องการตรวจวิเคราะห์จริงจัง ต้องส่งตัวอย่างไปที่เชียงใหม่หรือกรุงเทพฯ ซึ่งใช้เวลาประมาณ 7-14 วัน ถือว่านานเกินไป หากเกิดเหตุฉุกเฉินหรือปัญหาเฉียบพลัน จึงเสนอว่า รัฐบาลควรตั้งศูนย์วิจัยหรือตรวจสอบคุณภาพน้ำในจังหวัดเชียงราย เพื่อให้สามารถตรวจสอบได้อย่างรวดเร็วและต่อเนื่อง

ชุดตรวจคุณภาพน้ำ-ท้องถิ่นควรมีใช้เอง

นอกจากการตั้งศูนย์ตรวจถาวรแล้ว สืบสกุล ยังเสนอให้รัฐส่งเสริมให้ประชาชนและองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นสามารถเข้าถึงชุดตรวจคุณภาพน้ำในราคาที่เหมาะสม

“อบต. เทศบาล หรือ องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นควรมีชุดตรวจน้ำเป็นของตนเอง เพื่อใช้ประกอบการตัดสินใจด้านนโยบายและมาตรการสาธารณสุขต่าง ๆ”

สืบสกุล กิจนุกร

ตรวจแม่น้ำโขงครั้งแรก พบสารหนูเกินค่ามาตรฐาน

สืบสกุล ยังกล่าวถึงลักษณะการแพร่กระจายของสารหนูในแม่น้ำสาย ว่า สารหนูมันมากับน้ำ พอน้ำเอ่อหรือน้ำท่วม ก็ไม่ได้กระทบเฉพาะฝั่งไทยที่แม่สายเท่านั้น แต่ยังล้นไปฝั่งท่าขี้เหล็กในเมียนมาด้วย คือทั้ง 2 ประเทศได้รับผลกระทบร่วมกัน และเมื่อแม่น้ำสายไหลลงแม่น้ำโขง นั่นหมายความว่าไม่ใช่แค่ไทยกับเมียนมาเท่านั้นที่ต้องกังวล ประเทศลาว กัมพูชา เวียดนามที่ใช้ทรัพยากรจากแม่น้ำโขง ทั้งจับปลา ใช้น้ำ ก็มีความเสี่ยงร่วมกันทั้งหมด เราจึงต้องเฝ้าระวังและตรวจสอบคุณภาพน้ำในแม่น้ำโขงอย่างจริงจัง 

จุดที่น่าห่วงคือ การพบสารหนูในแม่น้ำโขง เพราะแม่น้ำโขงเป็นแม่น้ำนานาชาติ และแม่น้ำสายก็เป็นเส้นแบ่งเขตแดนระหว่างไทยกับเมียนมา เรื่องนี้จึงไม่ใช่แค่ปัญหาในระดับท้องถิ่น แต่เป็นปัญหาระดับภูมิภาค และอาจต้องการความร่วมมือระหว่างประเทศในการจัดการอย่างเป็นระบบ

“นี่ถือเป็นครั้งแรกที่เราได้เก็บน้ำจากแม่น้ำโขงในเขตเชียงรายมาทดสอบร่วมกับแม่น้ำสายและแม่น้ำรวก แล้วพบสารหนูเกินค่ามาตรฐานทั้งหมด ก่อนหน้านี้อาจมีการวิจัยในประเทศอื่นบ้าง แต่ในพื้นที่ประเทศไทย โดยเฉพาะเชียงราย ครั้งนี้ถือเป็นครั้งแรก”

สืบสกุล กิจนุกร

สืบสกุล ยังชี้ว่า ปัญหานี้ไม่ใช่แค่เรื่องของคนเชียงราย เพราะแม่น้ำโขงไหลผ่านหลายจังหวัดภาคอีสาน เราก็ไม่รู้ว่าสารหนูที่พบในเขตเชียงรายจะไหลไปถึงจุดที่ชาวบ้านภาคอีสานจับปลาอยู่หรือยัง หากไปถึงและสะสมในปลา ก็อาจส่งผลต่อสุขภาพประชาชนในระยะยาว

หยุด! เหมืองต้นน้ำ ข้อเสนอเพื่อแก้ปัญหายั่งยืน

สืบสกุล บอกว่า สิ่งที่หลายฝ่ายในเชียงรายเสนอคล้ายกันคือ ต้องหยุดกิจกรรมเหมืองทุกประเภทในพื้นที่ต้นน้ำก ต้นน้ำสาย และต้นน้ำรวก เพราะนั่นคือแหล่งกำเนิดของสารโลหะหนักทั้งหมด หากยังมีเหมืองอยู่ สารเหล่านี้ก็จะสะสมในน้ำ พืชผล และสัตว์น้ำของเราเรื่อย ๆ ซึ่งจะส่งผลกระทบต่อทั้งไทยและประเทศเพื่อนบ้าน ไม่ใช่เฉพาะฝั่งเรา

‘น้ำท่วม-โคลน-สารหนู’ ปัญหาที่เชื่อมโยงกัน

สืบสกุล บอกอีกว่า แม่น้ำสายที่ลงไปตรวจนั้น เพิ่งมีน้ำท่วมเมื่อวันก่อน วันนั้นที่ไปตรวจพบว่าน้ำปนเปื้อนสารหนูชัดเจน ซึ่งสอดคล้องกับเหตุการณ์ปีที่แล้วที่น้ำท่วมแม่สาย และมีโคลนสีผิดปกติพัดพามาด้วย ตอนนั้นก็สงสัยว่าโคลนเหล่านี้มาจากไหน พอเราตรวจวันนี้ ยิ่งยืนยันว่าทั้งน้ำท่วม โคลน และสารหนูน่าจะมาจากแหล่งเดียวกัน ก็คือเหมืองในฝั่งต้นน้ำ

จึงแสดงความเป็นห่วงว่า หากปีนี้เกิดน้ำท่วมอีก ประชาชนที่ต้องลุยน้ำเพื่อหนีน้ำหรือล้างบ้าน เราไม่รู้เลยว่าเขาได้รับผลกระทบอะไรจากการสัมผัสน้ำเหล่านี้ โดยเฉพาะถ้าน้ำท่วมอยู่นานหลายวันแบบปีก่อน ก็อาจได้รับสารพิษโดยไม่รู้ตัว

เฝ้าระวังสิทธิในการรับรู้และดูแลตนเอง

เมื่อถามว่า ตรวจเฝ้าระวังไปแล้วได้อะไร เพราะปัญหาต้นทางก็ยังอยู่นั้น สืบสกุล บอกว่า การเฝ้าระวังคือสิทธิของประชาชนในการรับรู้ข้อมูล เพราะที่ผ่านมา ข้อมูลเรื่องสารหนูในแม่น้ำกก แม่น้ำสาย อยู่กับหน่วยงานรัฐ ประชาชนเข้าถึงเองไม่ได้ การที่เราลงพื้นที่เก็บตัวอย่างน้ำแล้วตรวจด้วยเครื่องมือของเราเอง มันเป็นจุดเริ่มต้นให้ประชาชนมีโอกาสรู้และดูแลตัวเอง

“หากเปรียบเทียบตอนโควิด ช่วงแรกต้องไปตรวจที่โรงพยาบาล แต่พอมีชุดตรวจ ATK คนทั่วไปก็สามารถตรวจเองได้ แล้วดูแลตัวเองได้ ที่เชียงรายก็เหมือนกัน ถ้าประชาชนรู้ว่าน้ำในแม่น้ำสายหรือแม่น้ำกกมีสารปนเปื้อน ก็สามารถระมัดระวัง ปรับการใช้น้ำ หรือให้ อบต. เทศบาล นำข้อมูลไปวางแผนด้านสาธารณสุขได้”

สืบสกุล กิจนุกร

เร่งเปิดทางสู่การเจรจาแก้ปัญหาระหว่างประเทศ

สุดท้ายสืบสกุล จึงมีข้อเสนอให้รัฐบาลไทยยกระดับปัญหานี้สู่เวทีระหว่างประเทศ ถ้าจะเจรจากับประเทศเพื่อนบ้านหรือกลุ่มบริษัทที่ทำเหมืองในฝั่งเมียนมา รัฐบาลไทยต้องมีข้อมูลก่อน อย่างน้อยต้องรู้ว่าบริษัทไหนเป็นเจ้าของ ใครดูแล และต้องมีข้อมูลยืนยันว่ามีสารโลหะหนักหรือสารหนูในแม่น้ำจริง ๆ