ไทยแลนด์ แดนสวรรค์ของใคร ? แต่ไม่ใช่ของ 'ผู้ลี้ภัย' แน่นอน

เป็นประเด็นที่ถูกพูดถึงอย่างมากถึงจุดยืนด้าน ‘สิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศ’ ของไทย กรณีที่ไทยส่งตัวผู้ลี้ภัยชาวอุยกูร์กลับจีน ซึ่งชาวอุยกูร์เหล่านี้เข้ามาลี้ภัย และถูกกักตัวอยู่ที่ไทยนับตั้งแต่ปี 2557

แม้ใน ปี 2558 รัฐบาลไทยเคยส่งตัวชาวอุยกูร์จำนวน 109 คนไปยังจีน จึงทำให้เกิดการตั้งคำถามต่อการคุ้มครองด้านสิทธิมนุยษชนของรัฐบาลไทย เนื่องจากไทยได้ให้การรับรองกับข้าหลวงใหญ่ผู้ลี้ภัยแห่งสหประชาชาติเอาไว้

ผ่านมากว่าทศวรรษที่ชาวอุยกูร์ลี้ภัยเข้ามา จนกระทั่งถึงวันที่รัฐบาล แพทองธาร ชินวัตร ตัดสินใจ ทำข้อตกลงกับทางการจีน และส่งตัวชาวอุยกูร์กลับจีน

ภูมิธรรม เวชยชัย รองนายกรัฐมนตี และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม ชี้แจงว่า การส่งกลับตัวชาวอุยกูร์ ทุกกระบวนการรัฐบาลได้มีวางแนวทางดำเนินการ และเป็นไปตาม พ.ร.บ.ป้องกันและปราบปรามการทำร้ายและการกระทำที่ทำให้บุคคลสูญหาย พ.ศ. 2565 เพื่อให้ชาวอุยกูร์กลับสู่มาตุภูมิ และพบกับครอบครัว

“ในทุกปีประเทศไทย พยายามติดต่อหาประเทศที่ 3 ให้ แต่ตลอดระยะเวลา 10 ปีที่ผ่านมาไม่มีประเทศที่ 3 รับตัวกลุ่มชาวอุยกูร์ที่เหลือกลุ่มนี้ไป ทางการไทยจึงเห็นว่าเป็นการดีในการที่จะส่งตัวผู้ต้องกักเหล่านี้ไป แต่ต้องเป็นไปตามการต่อรองในการดูแลสวัสดิภาพของกลุ่มคนเหล่านี้”

ส่วนท่าทีของประเทศต่าง ๆ ที่มีต่อกรณีนี้ สำนักข่าว Reuters รายงานท่าทีของต่างประเทศต่อกรณีประเทศไทย ส่งกลับชาวอุยกูร์ 40 คน ซึ่งถูกควบคุมตัวที่ประเทศไทยมานานกว่า 11 ปีกลับจีน เมื่อวันที่ 27 ก.พ.ที่ผ่านมา ว่า อาจละเมิดกฎหมาย และมาตรฐานสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศอย่างชัดเจน รัฐมนตรีต่างประเทศสหรัฐฯ ประณามการส่งตัวชาวอุยกูร์ 40 คนกลับจีน (ที่มา Thai PBS)

การส่งตัวผู้ลี้ภัยกลับไปยังประเทศต้นทางครั้งนี้ ไม่ใช่ครั้งแรก แต่เคยมีผู้ลี้ภัยจากหลายประเทศ โดยเฉพาะประเทศเพื่อนบ้านที่ทางการไทยส่งตัวกลับ

10 ปี ไทยส่งกลับ ‘ผู้ลี้ภัย’ ไปไหน…

The Active รวบรวมข้อมูลประเทศที่ไทยส่งผู้ลี้ภัยกลับต้นทาง ตั้งแต่ปี 2558 ที่ปรากฏข้อมูลบนสื่อออนไลน์ช่องทางต่าง ๆ พบว่า ส่วนใหญ่เป็นประเทศเพื่อนบ้าน และพื้นที่ใกล้เคียงกับประเทศไทย ซึ่งอยู่ในแถบอนุภูมิภาคลุ่มแม่น้ำโขง ได้แก่ เมียนมา, ลาว, กัมพูชา, เวียดนาม และ จีน

โดยส่วนใหญ่ผู้ลี้ภัยที่โดนส่งกลับ มักเป็น นักเคลื่อนไหว หรือ นักกิจกรรมที่ต่อต้านรัฐบาลในประเทศนั้น ๆ รวมถึง ผู้ลี้ภัยชนชาติอื่น ๆ ที่ถูกประเทศนั้น ๆ ปราบปรามอยู่ เช่น ชาวอุย์กูร์ในประเทศจีน หรือชาวมองตานญาด ในประเทศเวียดนาม

วันที่	ผู้ลี้ภัย	รายละเอียด	ประเทศที่ต้องการตัว	สถานะ
9 ก.ค. 2558	ชาวอุยกูร์ 109 คน	ผู้ลี้ภัย	จีน	โดนส่งกลับ
17 ต.ค. 2558	กุ้ย หมินไห่	ผู้จัดพิมพ์และนักเขียนหนังสือชาวฮ่องกง-สวีเดน	จีน	หายตัว ภายหลังปรากฏตัวที่จีน
13 พ.ย. 2558	ชาวจีน 5 คน รวมถึง ตง กวงปิง และเจียง เยเฟย	นักกิจกรรม	จีน	โดนส่งกลับ
8 ก.พ. 2561	สัม สุขา	นักกิจกรรมแรงงานและอดีตคนงานโรงงานเครื่องนุ่งห่ม	กัมพูชา	โดนส่งกลับ
ส.ค. 2561	ชาวมองตานญาด	ผู้ลี้ภัย	เวียดนาม	ไม่ทราบสถานะ อาจโดนส่งกลับ
27 พ.ย. 2561	ฮาคีม อัล โอไรบี	นักฟุตบอล	บาห์เรน	โดนแรงกดดันจนยอมถอนคำร้องส่งตัว
12 ธ.ค. 2561	รวต รุท มุนี	นักกิจกรรมแรงงานชาวกัมพูชา	กัมพูชา	โดนส่งกลับ
6 ม.ค. 2562	ราฮาฟ โมฮัมเหม็ด มุตลัค อัลคูนัน		ซาอุดิอาระเบีย	ลี้ภัยไปแคนาดาสำเร็จ
26 ม.ค. 2562	เจือง ซุย เญิ๊ต	นักข่าวชาวเวียดนาม	เวียดนาม	หายตัว ภายหลังปรากฏตัวที่เวียดนาม
2 พ.ค. 2562	บั่ค ฮ่ง เฮวี่ยน และลูกชายวัย 6 เดือน		เวียดนาม	ลี้ภัยไปแคนาดาสำเร็จ
26 ส.ค. 2562	อ๊อด ไชยวงศ์	นักรณรงค์เพื่อประชาธิปไตยและการผลักดันสิทธิแรงงานข้ามชาติ	ลาว	หายตัวในไทย
9 และ 20 พ.ย. 2564	เวือน เวียสนา, เวือง สมนาง และ ฐาวรี ลันห์	นักกิจกรรมทางการเมืองและเป็นสมาชิกพรรคกู้ชาติกัมพูชา (CNRP)	กัมพูชา	โดนส่งกลับ
23 พ.ย. 2564	เม็ก เฮียง	สมาชิกพรรคกู้ชาติกัมพูชา (CNRP)	กัมพูชา	โดนส่งกลับ
31 ม.ค. 2565	ผู้ลี้ภัยชาวเมียนมากว่า 3,000 คน	ผู้ลี้ภัย	เมียนมา	โดนส่งกลับ
4 เม.ย. 2565	ตีฮา, เท็ต เน วิน และซอ เพียว เล	กลุ่มต่อต้านรัฐบาลทหารเมียนมา	เมียนมา	โดนส่งกลับและถูกสังหาร
7 ก.ค. 2566	โธล ซัมนัง	นักกิจกรรมและสมาชิกพรรคแสงเทียน (พรรคฝ่ายค้าน)	กัมพูชา	ถูกจับกุม ไม่ทราบสถานะ
25 ส.ค. 2566	พร พันนา	นักเคลื่อนไหวฝ่ายค้านกัมพูชาที่ลี้ภัยในไทย	กัมพูชา	ถูกทำร้ายร่างกาย
29 ธ.ค. 2566	นักกิจกรรมชาวกัมพูชา 10 คน	นักกิจกรรม	กัมพูชา	ไม่ได้ส่งกลับ
4 ก.พ. 2567	กง ไรยา, ลิม โสกา และ พร พันนา	นักโทษทางการเมือง สมาชิกฝ่ายค้าน และนักเคลื่อนไหว	กัมพูชา	ไม่ได้ส่งกลับ
11 มิ.ย. 2567	อี ควิน เบดั๊บ	นักกิจกรรม	เวียดนาม	ยังไม่ได้ส่งกลับ อยู่ระหว่างการอุทธรณ์คำสั่งศาลไทยเรื่องส่งตัวกลับ
25 พ.ย. 2567	ชาวกัมพูชา 6 คน และเด็กเล็กอีก 1 คน	นักเคลื่อนไหวทางการเมืองฝ่ายค้าน	กัมพูชา	โดนส่งกลับ
7 ม.ค. 2568	ลิม กิมยา	อดีต สส. ฝ่ายค้านกัมพูชา	กัมพูชา	ถูกยิงเสียชีวิต
23 ก.พ. 2568	ชาวมองตานญาด 68 คน	ผู้ลี้ภัย	เวียดนาม	ถูกจับกุม อาจโดนส่งกลับ
27 ก.พ. 2568	ชาวอุยกูร์ อย่างน้อย 40 คน	ผู้ลี้ภัย	จีน	โดนส่งกลับ

ประเทศจีน

ไทยส่งตัวชาวอุยกูร์กลับจีน เมื่อวันที่ 9 ก.ค. 2558 จำนวน 109 คน ผ่านมาเกือบ 10 ปีเต็ม ล่าสุดได้ส่งกลับเพิ่มเติมในวันที่ 27 ก.พ. 2568 อีก 40 คน รวมเป็นจำนวน 149 คน

นอกจากนี้ยังมีการส่งกลับนักกิจกรรมและผู้วิจารณ์รัฐบาลจีนอีกอย่างน้อย 6 คน เช่น

กุ้ย หมินไห่ ผู้จัดพิมพ์และนักเขียนหนังสือชาว ฮ่องกง-สวีเดน ซึ่งหายตัวไปจากห้องพักที่พัทยา เมื่อ 17 ต.ค. 2558 ก่อนปรากฏตัวว่าถูกควบคุมอยู่ที่ประเทศจีน
ตง กวงปิง และ เจียง เยเฟย นักกิจกรรมชาวจีน ถูกส่งกลับในวันที่ 13 พ.ย. 2558 แม้ว่าจะได้รับสถานะผู้ลี้ภัยจากสำนักงานข้าหลวงใหญ่เพื่อผู้ลี้ภัยแห่งสหประชาชาติ (UNHCR) และอยู่ระหว่างถูกส่งตัวไปประเทศที่สามแล้วก็ตาม

ประเทศกัมพูชา

กัมพูชาเป็นอีกหนึ่งประเทศที่ไทยส่งผู้ลี้ภัยกลับ อย่างน้อย 13 คน ซึ่งส่วนใหญ่เป็นนักเคลื่อนไหว และสมาชิกพรรคฝ่ายค้านของกัมพูชา เช่น พรรคกู้ชาติกัมพูชา (Cambodia National Rescue Party – CNRP) และ พรรคแสงเทียน (Candlelight Party) เช่น

สัม สุขา นักกิจกรรมแรงงาน ถูกส่งกลับเมื่อ 8 ก.พ. 2561 แม้เป็นผู้ลี้ภัยที่ได้รับการรับรองจาก UNHCR
รวต รุท มุนี นักกิจกรรมแรงงาน ถูกส่งกลับเมื่อ 12 ธ.ค. 2561 แม้เป็นบุคคลในความห่วงใยของ UNHCR (อยู่ในกระบวนการตัดสินของ UNHCR ว่าควรจะได้รับสถานะผู้ลี้ภัยหรือไม่)
เวือน เวียสนา, เวือง สมนาง และ ฐาวรี ลันห์ ถูกส่งกลับเมื่อ 9 และ 20 พ.ย. 2564 แม้เป็นผู้ลี้ภัยที่ได้รับการรับรองจาก UNHCR

ในขณะที่บางคนได้รับการช่วยเหลือจาก UNHCR ไว้ได้ทัน ทำให้ไม่ถูกส่งตัวกลับกัมพูชา ซึ่งเป็นเหตุการณ์ที่เกิดช่วงปลายปี 2566 ถึงต้นปี 2567 เช่น นักกิจกรรมชาวกัมพูชา 10 คน ขณะร่วมอบรมสิทธิมนุษยชนในพื้นที่รังสิต หรือนักเคลื่อนไหว 3 คน ได้แก่ กง ไรยา, ลิม โสกา และ พร พันนา

นอกจากนี้สถานการณ์ผู้ลี้ภัยชาวกัมพูชาในไทยหลายคน ยังอยู่ในอันตรายแม้ไม่ถูกส่งกลับ เช่น ถูกจับกุม ไม่ทราบชะตากรรม (โธล ซัมนัง สมาชิกพรรคแสงเทียน เมื่อ 7 ก.ค. 2566) หรือถูกทำร้ายร่างกาย (พร พันนา นักเคลื่อนไหวฝ่ายค้านกัมพูชาที่ลี้ภัยในไทย เมื่อ 25 ส.ค. 2566) บางคนถูกสังหาร โดยเชื่อว่าอาจมีความเกี่ยวโยงกับรัฐบาลกัมพูชา (ลิม กิมยา อดีต สส. พรรคกู้ชาติกัมพูชา ถูกยิงเสียชีวิตเมื่อ 7 ม.ค. 2568)

ประเทศเมียนมา

ไทยส่งตัวกลุ่มต่อต้านรัฐบาลทหารเมียนมาอย่างน้อย 3 คน ได้แก่ ตีฮา, เท็ต เน วิน และ ซอ เพียว เล ขณะเข้ารับการรักษาตัวที่โรงพยาบาล ใน อ.แม่สอด จ.ตาก และถูกสังหารระหว่างที่ทางการไทยได้ส่งตัวพวกเขาให้แก่รัฐบาลทหารในเมียนมา เมื่อ 4 เม.ย. 2565

และยังมีการส่งผู้ลี้ภัยสงครามเมียนมา กว่า 3,000 คน กลับประเทศ เมื่อวันที่ 31 ม.ค. 2565

ประเทศลาว

แม้ไม่ได้มีการส่งกลับผู้ลี้ภัยอย่างชัดเจนแบบประเทศอื่น ๆ แต่มีผู้ลี้ภัยชาวลาว ถูกบังคับสูญหายในไทย ได้แก่ อ๊อด ไชยวงศ์ นักเคลื่อนไหววิพากษ์วิจารณ์รัฐบาลพรรคคอมมิวนิสต์ลาว หายตัวไปเมื่อวันที่ 26 ส.ค. 2562 ขณะพำนักอาศัยชั่วคราวในย่านบึงกุ่ม กรุงเทพฯ เพื่อรอลี้ภัยไปยังประเทศที่สาม โดยไม่มีความคืบหน้าในการค้นหาและสืบสวนแต่อย่างใด

ประเทศเวียดนาม

ไม่ได้มีการส่งผู้ลี้ภัยกลับชัดเจน เหมือนประเทศลาว อย่างไรก็ตามผู้ลี้ภัยชาวเวียดนามในไทยยังต้องเผชิญกับปัญหา เช่น

เจือง ซุย เญิ๊ต นักข่าว หายตัวไประหว่างเดินซื้อของในห้างสรรพสินค้าฟิวเจอร์พาร์ค เมื่อวันที่ 26 ม.ค. 2562 ภายหลังปรากฏตัวในฐานะผู้ถูกคุมขังในเวียดนาม
อี ควิน เบดั๊บ นักกิจกรรม ถูกจับกุมตามคำขอรัฐบาลเวียดนามให้ส่งตัวผู้ร้ายข้ามแดน เมื่อวันที่ 11 มิ.ย. 2567 แม้ได้สถานะผู้ลี้ภัยจาก UNHCR แล้วก็ตาม โดยในวันที่ 30 ก.ย. 2567 ศาลมีคำวินิจฉัยว่า รัฐบาลไทยอาจส่งตัว อี ควิน เบดั๊บ เป็นผู้ร้ายข้ามแดน กลับไปเวียดนามได้ หากทางการไทยเห็นว่าเหมาะสม แต่คดีความยังไม่สิ้นสุด อยู่ระหว่างการอุทธรณ์คำสั่งศาล

และยังมีผู้ลี้ภัยชาวมองตานญาด หลายร้อยคนที่ถูกจับกุมช่วงเดือน ส.ค. 2561 และอีก 68 คนเมื่อวันที่ 23 ก.พ. 2568 ที่ผ่านมา ซึ่งอาจถูกส่งกลับเวียดนาม แม้หลายรายมีบัตรผู้ลี้ภัยที่ออกโดย UNHCR ก็ตาม

บางส่วนลี้ภัยสำเร็จ-ไม่ถูกส่งกลับ

นอกจากนี้ยังมีผู้ลี้ภัยหลายคน ที่ไม่ถูกส่งกลับประเทศต้นทาง หรือลี้ภัยไปยังประเทศที่สามได้สำเร็จ โดยอาศัยความร่วมมือ และการกดดันจากองค์กรต่าง ๆ ในระดับนานาชาติ เช่น

พ.ย. 2561 กรณีของ ฮาคีม อัล โอไรบี นักฟุตบอลชาวบาห์เรน ที่ลี้ภัยในออสเตรเลีย เดินทางมาฮันนีมูนที่ประเทศไทย พร้อมภรรยา ซึ่งตอนแรกทางการไทย จะส่งกลับไปยังบาห์เรนแม้มีสถานะผู้ลี้ภัย แต่ถูกกดดันจนต้องยอมปล่อยตัว และไม่ส่งกลับ
พ.ค. 2562 บั่ค ฮ่ง เฮวี่ยน และลูกชายวัย 6 เดือน ลี้ภัยไปแคนาดาได้สำเร็จ โดยก่อนออกเดินทาง เฮวี่ยนถูกกักในห้องกักขัง สำนักงานตรวจคนเข้าเมือง ราวสัปดาห์ตามข้อกำหนดของทางการไทย
ม.ค. 2562 ราฮาฟ โมฮัมเหม็ด มุตลัค อัลคูนัน ชาวซาอุดีอาระเบีย ที่พยายามหลบหนีจากครอบครัว และลี้ภัยไปแคนาดาได้สำเร็จ
ธ.ค. 2566 นักกิจกรรมชาวกัมพูชา 10 คน ซึ่งได้ UNHCR เข้ามาให้ความช่วยเหลือจึงไม่ถูกส่งกลับ
ก.พ. 2567 นักเคลื่อนไหว 3 คน ได้แก่ กง ไรยา, ลิม โสกา และ พร พันนา ถูกควบคุมตัวก่อน ฮุน มาเนต เยือนไทยอย่างเป็นทางการ ภายหลัง UNHCR เข้ามาช่วยดูแลเลยไม่ถูกส่งกลับ

ไทยกับบทบาทด้านสิทธิมนุษยชนในระดับสากล

แน่นอนว่าในระดับสากลไทยมีบทบาทที่ส่งเสริมด้านสิทธิมนุษยชน ซึ่งมีทั้งบทบาทที่เป็นที่ยอมรับ และบางครั้งก็อาจถูกมองว่าบทบาทนี้ของไทยยังไม่เข้มข้นพอ

ที่ประชุมสมัชชาใหญ่แห่งสหประชาชาติ ได้จัดการเลือกสมาชิกคณะมนตรีสิทธิมนุษยชน (UNHRC) และไทยได้เป็นหนึ่งใน 18 ประเทศที่ได้รับเลือกให้เป็นสมาชิกใหม่ มีผลตั้งแต่วันที่ 1 มกราคม 2568 เป็นต้นไป โดยมีวาระ 3 ปี ถือเป็นการแสดงออกด้านสิทธิมนุษยชนระดับโลกที่ไทยได้รับ

แม้ได้รับบทบาทในระดับสากล แต่สถานการณ์สิทธิมนุษยชนของไทยอาจเรียกได้ว่าสวนทางกัน เพราะอาจกล่าวได้ว่า ในเรื่องสิทธิเสรีภาพของไทยยังมีข้อจำกัด เห็นได้จากการสำรวจของ Freedom House ในการจัดลำดับ Freedom in the World 2567 ไทยขยับจากหมวด Not Free มาเป็น Partly Free หรือมีเสรีภาพบางส่วน

ส่วนผลการจัดลำดับ Freedom in the World 2567 ไทยได้คะแนนรวมเพียง 36/100 แบ่งเป็นสิทธิทางการเมือง 12/40 เสรีภาพพลเมือง 24/60

ขณะที่ ดัชนีสิทธิมนุษยชนและหลักนิติธรรม (Human Rights and Rule of Law Index) จาก Global Economy ของประเทศไทย ในปี 2567 คือ 7.5 ลดลงจาก 7.6 ในปี 2565 โดยค่าเฉลี่ยทั่วโลกคือ 5.41 อ้างอิงจากข้อมูลจาก 176 ประเทศ

แอมเนสตี้ อินเตอร์เนชั่นแนล ประเทศไทย ระบุว่า การไม่ส่งกลับ (non-refoulement) ซึ่งห้ามส่งผู้ลี้ภัยกลับไปยังประเทศต้นทางที่อาจทำให้พวกเขาตกอยู่ในอันตราย หรือเสี่ยงถูกละเมิดสิทธิมนุษยชน ไม่ว่าจะเป็นวิธีการส่งกลับทางตรง หรือทางอ้อมก็ตาม หลักการไม่ส่งกลับยังเป็นเนื้อหาของกฎบัตรสิทธิมนุษยชนหลายฉบับ และเป็นส่วนหนึ่งของกฎหมายจารีตประเพณีระหว่างประเทศซึ่งมีมีผลบังคับใช้ต่อทุกประเทศ

ในด้านการดูแลผู้ลี้ภัย ไทยไม่ได้ร่วมลงนามในอนุสัญญาว่าด้วยสถานภาพผู้ลี้ภัย ค.ศ. 1951 (1951 Convention relating to the Status of Refugees) และยังไม่มีกฎหมายว่าด้วยผู้ลี้ภัยอย่างเป็นทางการ สิ่งนี้อาจเป็นช่องโหว่สำหรับผู้ลี้ภัย ซึ่งไม่ได้มีสิทธิตามกฎหมายที่จะสามารถอาศัยอยู่ที่ประเทศไทยได้

สถานการณ์การส่งชาวอุยกูร์กลับจีน อาจกำลังสะท้อนถึงการจัดการผู้ลี้ภัยของไทย และหลักการบางอย่างที่ถูกตั้งคำถามว่าสิ่งที่ไทยทำนั้น ขัดต่อหลักการสหประชาชาติหรือไม่

โดย แพทองธาร ชินวัตร นายกรัฐมนตรี ยืนยันว่า ไม่ได้ทำผิดกฎหลักสหประชาชาติหรือสิทธิมนุษยชน รัฐบาลไทยได้พูดคุยและตกลงกับทางการจีน และได้รับการยืนยันว่า หากส่งตัวชาวอุยกูร์กลับไป พวกเขาจะไม่ถูกดำเนินคดี และไม่มีการสอบสวนใด ๆ รวมทั้งสามารถกลับไปอยู่กับครอบครัวและสังคมได้ทันที (ที่มา Thai PBS)

แม้จะย้ำถึงการคำนึงถึงความปลอดภัยของผู้ลี้ภัยที่ถูกส่งตัวกลับไปจากรัฐบาลไทย แต่ในสายตาของนานาชาติ ที่ออกมาประณามก็อาจส่งผลถึงความสัมพันธ์ระหว่างประเทศที่มีความเห็นต่างกับการกระทำของรัฐบาลไทยในครั้งนี้ไม่น้อย

อ้างอิง

ไทยแลนด์ แดนสวรรค์ของใคร ? แต่ไม่ใช่ของ ‘ผู้ลี้ภัย’ แน่นอน

10 ปี ไทยส่งกลับ ‘ผู้ลี้ภัย’ ไปไหน…

บางส่วนลี้ภัยสำเร็จ-ไม่ถูกส่งกลับ

ไทยกับบทบาทด้านสิทธิมนุษยชนในระดับสากล

Author

เมธาวี ทวีผล

ธนธร จิรรุจิเรข

อภิวรรณ หวังเจริญไพศาล